SPOS
Savez pčelarskih organizacija Srbije

U prirodnim uslovima pčelinja društva žive po šumama u dupljama drveća, u pukotinama stena, malim pećinama, podzemnim rupama i raznim njima pogodnim mestima, koja same nalaze i u njima se nastanjuju. Zaklonjene od nepovoljnih spoljnih uticaja i od neprijatelja, – grade svoja gnezda, sakupljaju hranu, razmnožavaju se i održavaju svoju vrstu. Takav način života medonosne pčele tekao js hiljadama i hiljadama godina, a takav je i sada. Za razliku od ovih prirodnih, staništa koja čovek gradi i nudi pčelama da u njima žive nazivaju se košnicama.
Istorija košnice je usko povezana s istorijom samog pčelarstva. Izrada prvih primitivnih košnica nastala je u isto vreme kada je čovek počeo da gaji pčele. Ljudi su sami počeli dubiti stabla za smeštaj rojeva. To su bile prve košnice zvane „dubine“-„dubovine“, koje je čovečija ruka izgradila u svrhu pčelarenja.
Na ostrvu Kritu su nađene glinene košnice poreklom 3.400 god. pre Hrista. Te primitivne košnice su pravljene od gline, imale su cevast oblik a postavljane su položeno. Takve iste košnice su bile prikazane i na starim egipatskim crtežima, koji potiču iz 1.450-te godine pre Hrista. Ove cilindrične glinene košnice su slagane horizontalno jedna na drugu u velikom broju i zalivane malterom, te se tako dobijalo nešto nalik na zid. Istoričari Herodot i Pavsani su nam ostavili podatke da su u VII veku pre Hrista košnice bile pravljene i od kedrovog drveta. U starom Egiptu pravljene su košnice u vidu piramide opletene od papirusa. Na početku nove ere rimski pisac Kolumela opisuje košnice od kore drveta, plute, vrbovog pruća oblepljenog ilovačom i košnice od gline.
Kod starih Južnih Slovena postojalo je četiri vrste prostih – primitivnih košnica (s nepokrstnim saćem). Trmke su pleli od pruća, loze i šiblja, oblepljivali ih malterom od ilovače i pepela, a neki toj mešavini dodavali goveđu balegu i plevu od slame. Pletare su pleli od ražene slame, pa ako je ispletena tanka, i njih oblepljivali pomenutim malterom. Dubovine su pravili od izdubljenog starijeg debla, na pr. bukovog ili hrastovog. Daščare su pravljene od daske, od četiri komada i petog kao krova. Zajednički nedostatak svih ovih primitivnih košnica jeste što su satovi pričvršćeni za zidove košnice, nepokretni su. To onemogućuje da se vade i premeštaju. Njihovi nedostaci su bili davno zapaženi, te su stalno postojali napori da se oni otklone i olakša rad pri gajenju pčela.
Period nastajanja racionalne košnice veže se za otrkiće pokretnog rama i saznanja za prostor, koji pčele ne zatvaraju propolisom ili izvlače saće, već ga isključivo koriste za svoje prolaze. Izum okvira (rama) odvijao se u tri faze: najpre je bila postavljena samo satonoša, zatim satonoša i ostale letvice i, konačno, kompletan ram s razmakom.
Prvi pokušaji da saće u košnici bude pokretno izvedeni su u Grčkoj, još pre 2.800 godina. Te Grčke košnice bile su u vidu čunka, od loze, bez dna i poklopca. Poklopac su zamenjivale letvice (satonoše) sastavljene jedna uz drugu, a pokrivale su se krovom od slame. Prema širini košnice, bilo je 5 – 6 satonoša sa saćem. Ali, pošto su te košnice bile okrugle, saće se nije moglo premeštati s mesta na mesto, ili iz jedne košnice u drugu, već se svaki sat morao vratiti na svoje bivše mesto. Radi toga je grčki pčelar Dela Rok izradio, krajem osamnaestog veka, košnicu od dasaka, s pokretnim satonošama. Njegova košnica se otvara odozgo i sa dve strane, a sastoji se iz dva dela, donjeg i gornjeg. U svakom delu ima po devet satonoša iste dužine. Time je postigao da se saće može prenositi iz jedne u drugu košnicu.
Napori da se dobije savremena košnica s ramovima urodili su plodom tek u XVII i XVIII veku. U to vreme bili su patentirani mnogobrojni sistemi košnica, ali na njima je ostao osnovni nedostatak primitivnih košnica, jer se saće nije moglo vaditi bez upotrebe noža i odvajanja saća od zidova košnice.
Veliki napredak u tom pogledu predstavlja košnica u obliku listova knjige tzv. „rasklapača“. Nju je konstruisao znameniti švajcarski naturalista i naučnik Fransoa Iber (Huber), rođen 1750. godine u Ženevi, a umro 1831. godine. Njegova je košnica bila sastavljena iz samih okvira i svaki je od njih u sebi imao po jedan sat. Okviri su bili pravougaonog oblika, čija je duža strana predstavljala visinu košnice. Svi okviri su bili međusobno povezani šarkama tako da su se mogli otvarati kao listrvi u knjizi, a kada se sklope predstavljaju košnicu zatvorenu sa svih strana. Broj okvira mogao se menjati prema dobu godine i prema jačini pčelinjeg društva. Iako je ova košnica bila nepogodna za proizvodnu delatnost, ona je ipak učinila ogromne usluge slepom istraživaču Iberu pri njegovim raznim istraživanjima koja je počeo objavljivati 1789. godine.
Početkom XIX veka izrađena je prva košnica s pokretnim okvirima i tim pronalaskom pčelarstvo ulazi u novu eru. Prvu košnicu s pokretnim okvirima u svetu je konstruisao 1814. godine čuveni ruski pčelar (Ukrajinac) Petar Ivanovič Prokopovič (1775-1850), rođen u svešteničkoj porodici u selu Mitčenki, srez Kontop, Černegovska gubernija. Prokopovičeva košnica, nazvana „Peterburg,“ bila js poput lisnjače koja se otvara pozadi. Sastojala se od tri etaže okvira, dve za plodište i u trećoj medište sa širokim okvirima za proizvodnju meda u saću. Osnovni nedostatak joj je bio što satonoše nisu bile razmaknute (iako su bočne letvice bile uže) i zbog toga bile slepljene i otežano se okviri vadili iz košnice. Ova košnica je dugo upotrebljavana širom Evrope i davala mnogo veće prinose od košnica s nepokretnim saćem. Prokopovič je bio neobično vredan i darovit pčelar, koji je u svoje vreme imao veliki pčelinjak sa 6000 košnica i osnovao prvu pčelarsku školu u Rusiji.
Johanes Đerzon (1811-1906), takođe, otkriva košnicu s pokretnim saćem 1845. godine. Rođen je u Lovkovicu (Gornja Šleska) a 34 godine je kao sveštenik služio u tadašnjem Karlsmarktu u Pruskoj Šleziji (Nemačka). Kroz to vreme proučavao je život pčela i u mestu službovanja dostigao broj od 300, a kasnije i do 500 košnica. Njegova je najveća zasluga, što je prvi otkrio partenogenezu kod pčela (devičansko rađanje) i time otvorio nove puteve za proučavanje pčela.
Smatra se da je objavio preko trista naučnih, praktičnih i poučnih rasprava o pčelarstvu, zbog čega ga mnogi smatraju pčelarskim genijem svih vremena. Njegova košnica (Đerzonka) otvarala se sa suprotne strane od leta a okviri su se postavljali paralelno sa prednjim zidom košnice. Zapravo, to nisu bili okviri već satonoše koje su se sa saćem mogle vaditi i ponovo vraćati u košnicu.
Đerzonovu košnicu je bolje usavršio nemački pčelar Avgust baron Berlepš (1815-1877) koji satonoši dodaje još tri letvice i dobija potpun okvir 1852. godine. Berlepšova košnica je bila male zapremine, otvarala se pozadi a okviri se stavljali „na toplo“ (ramovi „na toplo“ stavljeni u košnicu se vešaju na bočne strane košnica. Ako se htelo pogledati prvi okvir do leta, morali su se vaditi svi okviri, posebnim za to građenim kleštima.
U Americi Kvinbi prvi pronalazi okvir dimenzija 18,1/2 x 11,1/4 cola (470 x 286 mm) jer prvi primenjuje Iberov princip zatvorenog rama.
Američki sveštenik Lorenco Lorejna Langstrot (1810-1895) je 1851. godine konstruisao i patentirao svoju košnicu sa razmacima, čega do tada nigde u svetu nije bilo. Njegova se košnica potpuno razlikovala od svih ranije poznatih tipova kopšica po tome, što se okviri vade gore, a ne od pozadi ili sa strane. Langstrot je prvi pronašao tzv. „pčelinji prostor“. To je prostor u košnici kroz koji se pčele mogu provlačiti i kretati. Ako je taj prostor širi pčele ga ispunjavaju saćem (zaperci), a ako je uži pčele ga zatvaraju propolisom kao i svaku drugu pukotinu u košnici. Langstrot je eksperimentalno merio i utvrdio veličinu tog prostora, koji varira od tri šesnaestine do tri osmine cola, preračunato u milimetre od 4,8 do 9,5 mm. On je taj pčelinji prostor upotrebio za konstrukciju svoje košnice i njenog okvira. Okvir u njegovoj košnici samo visi na ušicama i nigde se ne dodiruje do zida košnice. Njegova prva košnica ima duple zidove, pokretnu podnjaču i poklopnu dasku a za medište koristi sekcije za proizvodnju meda u saću. Kasnije je ovu košnicu usavršio, učinio pogodnom za masovnu proizvodnju i popularisao poznati američki pčelarski aktivista A. Rut. Danas imamo Langstrot-Rutovu košnicu ili LR nastavljaču sa okvirom unutrašnje mere 431,8 x 203,2 mm (originalna mera preračunata u milimetre), ili opšte nrihvaćene mere 432 h 203 mm.
Odmah nakon toga američki pčelar fancuskog porekla Šarl Dadan (1819-1902) uzeo je za svoju košnicu Kvinbijev okvir, ali je jedan od njegovih sledbenika predložio Dadanu da za svoju košnicu uzme sve mere Langstrotove košnice osim visine. Dadan je prihvatio taj predlog i visinu okvira povećao za 2,1/8 cola i tako konstruisao okvir unutrašnje mere 432 x 257 mm. Ali, pošto je taj okvir prevelik i nepraktičan za medište, on je za medište uzeo poluokvir unutrašnje mere 432 x 130 mm. Ovu košnicu je krajem prošlog veka u Evropu uveo švajcarski pčelar Blat. On je predložio delimičnu izmenu Dadanovog okvira, što je u evropskom pčelarstvu početkom ovog veka prihvaćeno, pa se otuda ova košnica naziva Dadan-Blatova ili skraćeno DB košnica. Unutrašnja mera DB okvira u plodištu iznosi 420 x 270 mm, a poluokvira u medištu iznosi 420 x 115 mm. (U SAD je danas ova kršnica prihvaćena sa LR satonošom pa je u upotrebi plodište sa 432 x 270 mm unutrašnjih mera plodišnog okvira.)
Francuski pčelar Lajans je poznat u istoriji pčelarstva po konstrukciji prve košnice pološke. Ta košnica se pojavila 1865. godine i imala je 20 okvira visine 410 i širine 330 mm. Lajansov okvir je uzan a visok i sa njim se pčelinje gnezdo proširuje horizontalno, položeno, pa je takva košnica nazvana pološka. Položene košnice su se održale u svetskom pčelarstvu, pa i kod nas, do danas ali se njeni okviri izrađuju u raznim veličinama: 400 x 400 mm, 400 x 300 mm, 420 x 270 mm (unutrašnje mere) i dr.
Košnica koja se otvara pozadi i čiji se okviri pri pregledu pčelinjeg društva pomeraju udesno ili ulevo, slično listovima u knjizi, dobila je ime lisnjača. Ovu košnicu je konstruisao nemački učitelj Alberti 1873. Alberti je za svoju košnicu uzeo Gerstrungov usko visoki okvir 250 x 400 mm i okrenuo ga u širokoniski položaj, kako bi dobio plodište i medište u što nižoj celini. On je okvire u košnici postavio na metalne šipke, i to dva reda okvira, što je za tadašnje shvatanje bilo vrlo smelo povećanje zapremine košnice.
Slovenački pčelar Anton Žnidaršič je 1907. godine znatno modifikovao Albertijevu košnicu po zapremini i po elementima koji omogućavaju paviljonski smeštaj i bezbrižniju selidbu pčela na paše. On je smanjio veličinu i broj okvira, jer je smatrao da je prevelike zapremine u odnosu na slovenačku košnicu s nepokretnim saćem, zvanu „panj“, od koje je bila dva puta veća. Broj okvira je smanjio na devet a veličinu na 390 x 230 mm. Košnica je dobila ime po svojim tvorcima Alberti – Žnidaršičeva (AŽ). Kasnije je slovenački pčelar Ignac Grom povećao AŽ lisnjaču i usvojio prvobitnu Albertijevu meru sa Gerstrungovim okvirom 400 x 250 mm i povećao zapreminu košnice na 11 okvira. Mnogi napredni pčelari uvidevši da je AŽ panj premale zapremine uveli su AŽ “ Gromovku“. Posle drugog svetskog rata Zagrebački pčelar Dragutin Loc gradio je AŽ košnice sa 12 okvira unutrašnje mere 400 x 300 mm.
U Vojvodini je bila popularna pološka pod imenom „Amerikanka Jovana Živanovića“, Nju je konstruisao naš pčelarski velikan, otac racionalnog pčelarstva kod Srba, profesor bogoslovije u Sremskim Karlovcima Jovan Živanović, 1890. godine. U ovu košnicu staje 15-16 okvira unutrašnje mere 250 x 220 mm i u svoje vreme je smatrana najsavremenijom košnicom. Pored ove poznate su i sledeće košnice: Banatska pološka sa 20 okvira (250 x 350), Libnerova đerzonka sa dva reda okvira (250 x 220), Vojvođanka sa velikim okvirima (400 x 300) i poluokvirima u istoj pološci, Boconadijeva 42 – pološka sa 24 okvira (400 x 340), „Zadrugarka“ – pološka Krste Mršulje sa 20 okvira (400 x 400), pološka Ace Živanovića i td. U Vrbasu je Jugoslovenska pčelarska industrija „Ludvig Ricman“, pored postojećih tipova, proizvodila i svoju košnicu nazvanu „Golijat“ sa ramovima fantastične mere 650 x 300 mm.
Američka nastavljača i sistem pčelarenja brzo su preko Engleske prešli u Evropu gde dobijaju mnogo pobornika. U Nemačkoj je poznati apidolog Enoh Zander izradio košnicu sa okvirom 400 x 200 mm. I dr Gerstung je izašao sa svojom košnicom američkog sistema, koja je imala po 10 okvira, istih u plodištu i u medištu, unutrašnje mere 400 x 250 mm. Na Trećem kongresu jugoslovenskih pčelara, održanom u Beogradu 1924. godine, preporučena je kao vrlo pogodna Gerstrungova košnica, koju je projektovao tadašnji predsednik Srpskog pčelarskog društva Kosta Glavinić. Zahvaljujući propagandi koju je za nju vršio Jovan P. Jovanović, ondašnji urednik „Pčelara“, ova se košnica brzo raširila kod velikog broja pčelara. Na Sedmom kongresu 1930. godine u Osijeku usvojena je za standard i dobila ime „Kongresovka“.
Na Trećem kongresu pčelara Jugoslavije izlazi sa košnicom jednakih nastavaka i Ivo Antonioli iz Dubrovnika. Ova košnica, sa po 12 okvira u plodištu i medištu unutrašnje mere 400 x 200 mm, zvala se „Jugoslovenka A“ .
Nakon drugog svetskog rata došli su na rukovodeća mesta pčelarskih organizacija drugi ljudi i počeli novo i svoje. Prestala se propagirati „Kongresovka“ i Antoniolijeva „Jugoslovenka A“ sa okvirima unutrašnje mere 400 x 200 mm, koja se zbog zaokružene mere lakše i tačnije izrađuje od složene originalne američke mere. Zato, ignorišući tu činjenicu, ispada da više cenimo tuđe nego svoje.
Uviđajući prednosti širokih a plitkih okvira mnogi nčelari pronalazači istraživali su najpodesniju veličinu. Najveće zasluge na tom planu pripisuju se velikom pčelarskom teoretičaru i praktičaru Fararu iz Amerike, po kome se košnice sa plitkim nastavcima i okvirima (poluokvirima) nazivaju Fararovim košnicama. Farar je bio rukovodilac pčelarskog instituta u Medisonu i profesor univerziteta u Vinskonsinu. Nakon dugogodišnjeg eksnerimentisanja primenio je novi način nčelarenja, nije konstruisao neki nivi tip košnice, već je u svojoj pčelarskoj praksi koristio polunastavke modifikovane Dadanove košnice sa okvirom unutrašnje mere 430 x 130 mm i za plodište i za medište. Osim te novosti Farar je 1943. godine objavio još dve važne novosti: gornje leto radi smanjenja vlage u košnici i veće zimske zalihe hrane što doprinosi boljem i jačem razvoju pčelinje zajednice. Koristeći Fararovu tehnologiju pčelarenja, neki pčelari su menjali, uglavnom povećavali visinu okvira, tako da danas postoji više varijanti. Iz izloženog se vidi da Fararova košnica nije neki nov sistem košnice, već da je u pitanju kvalitetno nov način pčelarenja sa plitkim nastavcima u neograničenom broju. Bitno je da su nastavci niski, plitki, a visina okvira nije viša od 160 mm. Kod nas se ova košnica pojavila šezdesetih godina ovog veka. Nju je prvi propagirao i o njoj pisao poznati pčelar Vasa Hrnjak iz Platičeva u Sremu. Košnicu, kojom je on pčelario, nazvao je „Jugofar“ (Jugoslovenska fararka), sa unutrašnjom merom okvira 420 x 160 mm.
Pored pomenutih sistema i konstrukcija košnica, u svetskoj pčelarskoj istoriji, pominju se još mnoge košnice. U SSSR-u: Mačalkina, Borisovskog, Kulandia, Dernova, Smirnova i dr. U Poljskoj se pominje košnica Vitvickog, Ljubenickog i Levickog. U SAD: Dancebekerova sa okvirom 400 x 172 mm (unutrašnje mere), Gedonova 445 x 121 mm, Handova 436 x 109 mm, zatim, Falcova. Goljupova, Ederova i mnoge druge. U Nemačkoj: Fridlandova, Burgardijeva. . . U Engleskoj: Nutlova, Čišajrova i td. I kod nas ima još mnogo, onih bez zvučnih imena, koje nema smisla pominjati. Smatra se da je na čitavoj zemaljskoj kugli do danas bilo rašireno preko 300 tipova raznih košnica. Na kraju evo šta ugledni američki pčelar Elvin iz države Njujork kaže u vezi košnice: „Dobra košnica mora da zadovolji dva osnovna zahteva da bi bila vredna svoga imena. Mora biti dobar dom pčelama i mora biti tako konstruisana da bude pogodna za obavljanje različitih operacija koje zahteva moderno pčelarstvo. Prvi zahtev se rešava dobrom kutijom a za drugi je izmišljena košnica sa pokretnim saćem“.